อีสานโบราณนั้นเป็นถิ่นทุรกันดารถนนหนทางไม่สะดวกการสัญจรลำบากมาก โรคภัยไข้เจ็บมากมาย เกิดโรคระบาดเมื่อใดก็ล้มตายกันจนต้องย้ายถิ่น มีหมู่บ้านร้างหลายแห่งที่คนปัจจุบันก็ยังหวาดกลัวในอำนาจเหนือคำอธิบาย แต่กระนั้นถ้ามีใครพูดถึงความลำบากของท้องถิ่น ชาวอีสานก็มักจะปลอบใจตัวเองเสมอว่า “ช่างมันเถาะ หลี่ผีคักกว่านี้” [ช่างมันเถอะ หลี่ผี (ลำบาก) ยิ่งกว่านี้]
หลี่ผีจึงเป็นสถานที่ที่ชาวอีสานนำมาอุปมากับความห่างไกล กันดาร ความลำบากต่างๆ เช่น “ปานมาแต่หลี่ผี” (เชยเหมือนเพิ่งเดินทางมาจากหลี่ผี) “ไกลปานไปหลี่ผี” “ไปยากปานไปหลี่ผี” “อยู่ไกลปานหลี่ผี” “อยู่ในปานหลี่ผี” ฯลฯ นอกจากนี้หลี่ผียังมีความลี้ลับที่น่าหวาดหวั่น เพราะมีคำอุปมาและนิทานเกี่ยวกับหลี่ผีหลายเรื่องหลายรส เช่น เรื่องกำพร้าผัวผี และตำนานปลาข่า เป็นต้น
เมื่อต้นเดือนเมษายน ๒๕๔๗ ชาวบ้านมาขอร้องให้ช่วยไปดูไร่พริก บอกว่ามันไม่งามทั้งๆ ที่ใส่ปุ๋ยคอกและปุ๋ยเคมี เมื่อไปถึงพบว่าต้นพริกนั้นขาดน้ำ จึงแนะนำให้สูบน้ำรดให้ชุ่ม เจ้าของไร่ทำหน้าละห้อยตอบอ้อมแอ้มว่า “รอฝนได้ไหมครับ น้ำอยู่หลี่ผีพุ้นน่ะ” มีความหมายว่าแหล่งน้ำอยู่ไกลมาก ไกลปานหลี่ผี
หลี่ผี…ไกลแค่ไหนหรือ…ไม่ไกลหรอกถ้าหากสามารถลัดจากช่องเม็กไปจำปาสักได้ ระยะทางก็คงไม่เกิน ๑๕๐ กิโลเมตร แต่เพราะเขตนั้นเป็นประเทศลาวจึงไม่มีถนนลัดไปได้ ต้องอ้อมไปปากเซ แล้วตามถนนหมายเลข ๑๓ ลงไปทางใต้อีก ๑๐๐ กิโลเมตร ลงเรือที่บ้านนากะสังหรือบ้านเพียงดีก็ได้ ล่องตามลำน้ำโขง เลียบเกาะต่างๆ ไปทางใต้อีกประมาณ ๒๕ นาที ก็ถึงดอนคอน (คอน แปลว่าน้ำตก) ขึ้นเกาะดอนคอนเดินหรือนั่งมอเตอร์ไซค์รับจ้างไปท้ายเกาะโดยผ่านบ้านหางคอนไปประมาณ ๑ กิโลเมตร ก็ถึงหลี่ผีแล้ว
หลี่ผี…คือชื่อน้ำตกหรือชื่อแก่งหินที่เกิดจากพื้นลำน้ำโขงเปลี่ยนระดับทรุดลงจากระดับท้องน้ำปรกติประมาณ ๒๕-๓๐ เมตร น้ำในลำน้ำโขงจึงไหลตก กลายเป็นน้ำตกที่ไม่ได้ตกจากภูเขาเหมือนน้ำตกส่วนใหญ่ แต่พื้นใต้ลำน้ำโขงช่วงนี้ไม่ใช่พื้นดินเป็นพื้นหินที่ทรุดระดับสูงๆ ต่ำๆ หลายช่วง ทำให้น้ำตกกลายเป็นหลายสาย เป็นน้ำตกจากซอกเล็กๆ น้อยๆ สูงๆ ต่ำๆ หลายระดับเพิ่มความสวยงามตื่นตา และน้ำตกต้องตาดแห่งนี้มีเสียงกึกก้องอุโฆษครึกโครม ทั้งงดงามและน่าสะพรึงกลัวเป็นอย่างยิ่ง
สายน้ำตกที่ใหญ่ที่สุดในหลี่ผีมีชื่อเรียกว่าน้ำตกสมพะมิด แต่ไม่ค่อยมีใครกล่าวถึงชื่อเฉพาะนี้ กลับเรียกรวมทั้งหมดว่า “น้ำตกหลี่ผี” อนึ่งชื่อสมพะมิดมีผู้สันนิษฐานว่าน่าจะมาจากสมกับเทพนิมิต แล้วกร่อนเป็นสมเทพนิมิต และสมพะนิมิต จนเหลือเพียงสมพะมิดในที่สุด
ชื่อหลี่ผีชื่อนี้มีที่มาจากความลี้ลับที่ไม่ค่อยมีคนเดินทางไปถึงได้ง่ายๆ และลำน้ำโขงที่ถูกดอน (เกาะ) ต่างๆ บีบให้น้ำไหลตกตามซอกหินหลายสาย เป็นสถานที่ที่น่าจะทำหลี่ดักปลาอย่างยิ่ง แต่สายน้ำอันเชี่ยวกรากก็เป็นอุปสรรคที่น่าหวั่นเกรง จึงมีผู้จินตนาการว่ามีผีเท่านั้นที่จะสามารถทำหลี่ที่นี่ได้และเกิดนิทานพื้นบ้านที่เกี่ยวกับผีขึ้นที่นี่หลายสำนวน
ปรีชา พิณทอง ให้ความหมายของคำว่าลี่ (หลี่) และลี่ผี (หลี่ผี) ไว้ในหนังสือสารานุกรมภาษาอีสาน-ไทย-อังกฤษ หน้า ๖๗๘ ว่า…
ลี่ น. สถานที่สำหรับดักปลาเรียกลี่ ทำด้วยตอกไม้ไผ่ปากกว้างก้นเล็ก วางไว้ตามร่องน้ำเมื่อปลาเข้าไปแล้วออกไม่ได้ อย่างว่า ลูกหนึ่งทำไฮ่สร้างนาสวนต้อนลี่ (ปัสเสน) Funnel-Shaped barrier placed in current for directing fish into trap or net
ลี่ผี น. แก่งหินในลำแม่น้ำโขงในแขวงจำปาสัก ประเทศลาว มีลักษณะเหมือนลี่ คือปากกว้างก้นแคบ คนไม่ได้ทำ ธรรมชาติสร้างไว้ จึงสมมุติให้ผีเป็นเจ้าของ เรียกลี่ผีมาจนทุกวันนี้ Rapids where rocks funnel water into a narrow channel
ปัจจุบันเทคโนโลยีล้ำหน้า มีชาวบ้านใจกล้าเสี่ยงตายทำหลี่คอกม้าดักปลาไว้มุมหนึ่ง (ทำให้น้ำตกขาดความสวยงามไปโข) หลี่คอกม้านี้ทำมานานแล้วได้ปลามากมายคุ้มค่ากับการเสี่ยงชีวิต และที่ได้เป็นพิเศษคือซากศพทั้งคนและสัตว์ที่พลาดจมน้ำตาย ปี พ.ศ. ๒๕๑๖-๒๕๑๘ (ลาวเกิดสงครามปฏิวัติเปลี่ยนแปลงการปกครอง) หลี่คอกม้าแห่งนี้ดักได้ศพคน (ผีตายลอยน้ำมา) มากมาย เป็นหลี่ที่สมชื่อว่าหลี่ผี (หลี่ดักผี) จริงๆ
ปู่เคยเล่านิทานเรื่องกำพร้าผัวผีให้ฟัง ยังจำได้อย่างประทับใจและใฝ่ฝันจะไปหลี่ผีให้ได้ตั้งแต่นั้นมา เนื้อหานิทานเรื่องนี้มีว่า
ชายหนุ่มกำพร้าบิดา หาปลามาแลกข้าวเลี้ยงแม่ เมื่อปลาใกล้หมู่บ้านหายากเพราะมีน้อยลงเขาก็เดินทางออกไปหาปลาไกลออกไปเรื่อยๆ จนถึงหลี่ผี จึงวางเบ็ดล่อปลาไว้แล้วก็กลับบ้าน พอรุ่งเช้ารีบไปกู้เบ็ดก็พบว่าเบ็ดทุกคันก็ถูกหักทิ้งทั้งหมด ชายหนุ่มจึงไม่ได้ปลา บ่ายของวันนั้นเขาก็ออกไปวางเบ็ดที่บริเวณเดิม รุ่งขึ้นไปกู้เบ็ดผลก็เป็นเช่นเดิมคือเบ็ดถูกหักอีก เขาโกรธมากจึงคิดว่าจะต้องจับผู้ที่มาขโมยปลาให้ได้ ดังนั้น ตอนเย็นของวันที่สามเขาก็ออกไปวางเบ็ดที่เดิม แล้วก็พายเรือทำทีเป็นกลับบ้าน แต่ที่จริงไปแอบซุ่มอยู่บริเวณที่ใกล้ๆ นั่นเอง เขารอจนดึก เดือนหงายส่องสว่างทั่วท้องน้ำ เขาก็เห็นคนเดินมาจากทางไหนไม่รู้แล้วตรงไปยกเบ็ดเขาขึ้นมา เบ็ดคันใดติดปลาก็จะปลดเอาปลาแล้วกัดกินอย่างหิวกระหาย ถ้ายกเบ็ดคันใดขึ้นแล้วไม่ติดปลามันก็จะหักทึ้งดึงแล้วก็เหยียบอย่างโกรธแค้น
ฝ่ายชายหนุ่มแอบดูเห็นเช่นนั้นเขาก็กลัวมาก รีบพายเรือเลียบไปตามเงาไม้เพื่อหลบหนี แต่ความลนลานทำให้ไม้พายของเขากระทบกระแทกหินอย่างแรงดังโป๊ก! ทำให้ร่างที่กำลังกินปลาได้ยิน มันหันมามองแล้วกระโดดน้ำโครมลงมาไล่เรือของชายหนุ่มอย่างรวดเร็วว่องไว คว้าจับเรือของเขากระชากอย่างแรงจนเขาพลัดตกน้ำ มันโยนเรือของเขาทิ้งอย่างไม่สนใจ หันมาคว้าตัวชายหนุ่มหนีบไว้ด้วยรักแร้เดินดุ่มขึ้นบก ไม่สนใจเสียงร้อง การดิ้นรน และการทุบตีของชายหนุ่ม เมื่อไปถึงถ้ำผีก็บังคับให้เขาเป็นผัวของมัน ไม่เช่นนั้นผีก็จะกินเขาด้วยวิธีการหักคอเขาให้ตาย
ชายหนุ่มจำใจเป็นผัวผีอยู่หลายเดือน คืนวันหนึ่งเดือนหงาย ผีออกหากิน ชายหนุ่มได้โอกาสก็แอบย่องตามหลังไป แล้วก็วิ่งหนีไปอีกทาง เขาพยายามวิ่งเข้าไปในป่าจนทะลุออกทุ่งนา เขาก็จำได้ว่าเป็นทุ่งนาท้ายหมู่บ้านของเขาเอง เขาดีใจมากพยายามวิ่งผ่านทุ่งนาจะลัดเข้าหมู่บ้านให้ได้โดยเร็วที่สุด เพราะกลัวนางผีร้ายจะตามมาทัน แต่นางผีร้ายก็ตามเขามาทันจริงๆ มันร้องบอกให้เขาหยุดวิ่ง แต่ชายหนุ่มกลัวมากเขากระโดดข้ามคันนาเหยียบพลาดล้มฟาดลงบนพื้นดินและบาดเจ็บ เมื่อนางผีร้ายตามมาทันมันก็กระโดดเข้าจับตัวชายหนุ่ม เขาจึงแกล้งทำเป็นตายสนิท ดอกข้าวร่วงติดตามร่างกายของเขา ทำให้นางผีร้ายเข้าใจว่าไข่ขาง (ไข่ของแมลงวัน) นางผีร้ายลองเอามือจี้สะเอวเพื่อตรวจสอบว่าชายหนุ่มตายจริงหรือไม่ ชายหนุ่มกลั้นหัวเราะจนตดและขี้เล็ดออกมา นางผีร้ายได้กลิ่นเหม็นก็เข้าใจว่าตายจริง นางจึงร้องไห้คร่ำครวญสงสารผัวตนเอง แล้วนางก็พูดกับร่างที่เข้าใจว่าตายแล้วว่า ให้อยู่ตรงนี้จะไปนำไหคำไหเงินมาให้ แล้วผีก็จากไป ชายหนุ่มกลัวว่าผีจะกลับมาเร็วก็ไม่กล้าลุกหนีไปไหนนอนนิ่งท่าเดิม ไม่นานผีก็กลับมาพร้อมกับไห ๒ ไห วางไว้ปลายตีนของชายหนุ่มแล้วนางก็ร้องไห้และจากไป ชายหนุ่มรอจนรุ่งเช้าสว่างแล้ว รู้ว่าผีมาทำร้ายเขาไม่ได้แล้ว เขาก็นำไหทั้งสองกลับบ้าน เล่าเรื่องราวให้แม่ฟัง แล้วเปิดไหออกดูเขาก็พบทองคำและเงินจำนวนมาก ชายหนุ่มจึงนำไปขายได้เงินมากจนกลายเป็นคนรวย และเขาไม่กล้าไปแถวหลี่ผีอีกเลยถึงแม้เขาจะร่ำรวยเพราะไหผีก็ตาม
อนึ่ง ซอกหินกว้างที่เป็นธารน้ำจากน้ำตกหลี่ผีจะไหลเชี่ยวกรากรุนแรงจนเกิดเสียงอุโฆษครึกโครมตลอดปี ธารน้ำนี้ไหลไปทางทิศใต้ไกลประมาณ ๑๕๐ เมตร ก็จะถึงบึงน้ำขนาดใหญ่ลึกและกว้าง ๒ กิโลเมตร อาณาเขตประเทศลาวด้านนี้สิ้นสุดที่นี่ เพราะบึงน้ำแห่งนี้เป็นบึงน้ำของทั้งลาวและเขมร ชาวประมงของทั้งสองประเทศหาปลาในบึงใหญ่นี้ร่วมกัน เป็นเจ้าของบึงคนละครึ่ง และบึงแห่งนี้คือที่มาของนิยายรักของปลาข่า (โลมาน้ำจืด) และนกสีน้ำเงิน
ปลาข่าหรือโลมาน้ำจืดเชื่อกันว่ามีเฉพาะในบึงนี้เท่านั้น ลักษณะคล้ายโลมาหัวบาตร ตาเล็กจนชาวประมงคิดว่ามันตาบอด กินปลาเป็นอาหาร อยู่รวมกันเป็นฝูงในบึงแห่งนี้ โผล่ให้เห็นบ่อยๆ ครั้งละตัวสองตัว แต่ไม่ใช่กระโดดน้ำเล่น จะโผล่ขึ้นมาในแนวตั้งตัวตรงกับผิวน้ำ ในปากจะคาบปลาที่เหลือกินขึ้นมาด้วย และมีนกสีน้ำเงินสวยงาม (ตัวใหญ่กว่านกกระเต็น ตัวเล็กกว่านกนางนวล) บินมาโฉบส่งเสียงร้องวนเวียนหลายรอบก่อนที่จะร่อนลงไปหาแล้วคาบกินปลาที่ปลาข่าชูขึ้นมานั้นทุกครั้ง เป็นภาพที่ถ้อยทีถ้อยอาศัยเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ของสัตว์สองชนิด จนผู้พบเห็นต้องจินตนาการเป็นตำนานรักปนเศร้าของสัตว์ทั้งสอง เรียกว่าตำนานปลาข่า…ว่า
สามีภรรยาหนุ่มสาวชาวข่า (ชนชาติหนึ่งสมัยขอม) ได้ทราบข่าวเรื่องความอุดมสมบูรณ์บริเวณหลี่ผี จึงพายเรือทวนน้ำขึ้นมาจากดินแดนเขมรต่ำในปัจจุบัน พอมาถึงบึงใหญ่ก็เริ่มหาปลา เมียนั่งรอในเรือผัวลงดำน้ำจับปลา พอได้ปลาก็ชูขึ้นมาส่งให้เมียเก็บไว้ในท้องเรือ พอมาถึงลำธารตรงหลี่ผีที่มีปลาชุมพอๆ กับมีอันตรายจากสายน้ำอันเชี่ยวกราก เขาก็ถูกสายน้ำพัดกระแทกแก่งหินจมน้ำตาย กลายเป็นปลาข่าที่เฝ้าอยู่ในบึงแห่งนี้ ฝ่ายภรรยาสาวเมื่อไม่เห็นสามีโผล่ขึ้นมาหาก็ร้องไห้คร่ำครวญจนตายตามไป กลายเป็นนกสีน้ำเงินที่รอคอยกินปลาจากปากปลาข่า
ขอกระซิบดังๆ ว่า ปลาข่าน่ะมีอวัยวะเพศเหมือนคนเลยนะ ตำนานรักปนเศร้าจึงน่าจะเกิดขึ้นจากเหตุนี้ก็ได้ และที่น่าเสียดายก็คือ ขณะนี้ปลาข่ามักจะถูกชาวประมงฆ่าตายบ่อยๆ โดยฟันด้วยมีด โทษฐานลักกินปลาในอวนของชาวประมง และบางครั้งมันก็ถูกอวนพัน จนโผล่ขึ้นหายใจไม่ได้มันก็ตายไปเอง แต่ที่แน่ๆ ก็คือชาวประมงทั้งลาวและเขมรทิ้งซากปลาข่าอย่างไร้ประโยชน์ ไม่มีใครกล้ากินเพราะเชื่อตามตำนานนี้
กลับจากหลี่ผีลูกชายวิ่งออกมารับ สำรวจของฝากแล้วทำหน้าจ๋อย เหลือบเห็นกระบอง (ขี้ไต้) ลึมใหญ่ เขาหัวเราะท่าทางขบขัน ยกลึมขี้ไต้ขึ้นชูสูงพร้อมกับประกาศเสียงดัง “ข้ามาจากหลี่ผี ฮ่า ฮ่า ฮ่า”
