“ข้าวแช่” เป็นอาหารที่มีถิ่นกำเนิดจากชาวมอญในดินแดนลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา และใช้ประกอบในเทศกาลสงกรานต์ของชาวมอญ จนถือเป็นประเพณีสืบต่อกันมาว่า ในวันสงกรานต์จะต้องทำข้าวแช่ถวายพระ เพื่อความเป็นสิริมงคล จากนั้นคนไทยได้รับเอาวัฒนธรรมข้าวแช่ของชาวมอญมาใช้ ซึ่งในตอนแรกข้าวแช่จะมีอยู่แค่ในรั้วในวังเท่านั้น แต่ต่อมาได้แพร่โดยทั่วไปในหลายจังหวัด
เครื่องข้าวแช่นั้น จะเป็นของที่ปรุงจากของแห้งของเค็ม ซึ่งค่อนข้างจะมีรสจัด เพื่อให้เหมาะกับข้าวแช่ที่จะต้องผสมน้ำรับประทาน ส่วนใหญ่จะเป็นอาหารจำพวกของผัดของทอด ถ้าของไทยรามัญ จะมีกะปิทอด หอมสอดไส้ทอด เนื้อเค็มผัด หัวผักกาดเค็มผัด กระเทียมดองผัด ไข่เค็มต้ม แตงโมจิ้มกับปลาป่นผสมน้ำตาล ส่วนของชาวบ้านไทยสมัยเก่าจะมีหลายอย่างเช่นกัน เช่น กะปิทอด หอมสอดไส้ทอด พริกหยวกสอดไส้ เนื้อเค็มฝอย ปลายี่สนฝอยผัดหวาน และจะขาดไม่ได้ คือ ผักสด ปัจจุบันมีการประยุกต์เครื่องเคียงหลากหลายมากขึ้น ใครรับประทานแบบไหนก็แล้วแต่ชอบ
